Cmentarz parafii konkatedralnej p.w. św. Aleksandra w Suwałkach, znajdujący się przy ul. Bakałarzewskiej, został otwarty w 1820 roku i do dziś pozostaje największym suwalskim cmentarzem, na którym znajduje się 14 853 grobów i ok. 27 140 pochowanych osób oczekujących na zmartwychwstanie.
Cmentarz graniczy z nekropoliami innych wyznań: ewangelickim, prawosławnym (w tym greckokatolickim), żydowskim i muzułmańskim. Zespół wszystkich cmentarzy został wpisany w 1986 roku do rejestru zabytków i objęty ochroną prawną.
Historia cmentarza
Początki rzymskokatolickiego cmentarza parafialnego w Suwałkach sięgają 1820 roku, gdy zastąpiono starą lokalizację cmentarza w centrum miasta - obecny park Konstytucji 3 Maja - nowym miejscem przy obecnej ul. Bakałarzewskiej.
Poprzednia nekropolia wraz z drewnianym kościołem zajmowała teren przy rynku miejskim o powierzchni ok. 1,8 ha. Po stuletnim użytkowaniu kościół znalazł się w złym stanie. Stan konstrukcji nadszarpnęła dodatkowo gwałtowna burza w 1818 roku. Rok później podjęto decyzję o budowie nowego kościoła. W 1820 roku w związku z rozpoczęciem prac budowlanych świątyni oraz toczącymi się w mieście pracami regulacyjnymi cmentarz został przeniesiony za rzekę Czarna Hańcza. Na nowej nekropolii wybudowano drewnianą kaplicę. Niedługo później w jego sąsiedztwie powstały również cmentarze innych wyznań.
Cmentarz i kaplica cmentarna były utrzymywane ze składek parafian. W lipcu 1852 roku Gubernator Cywilny Augustowski wydał reskrypt nakazujący rozszerzenie cmentarza ze względu na brak miejsc grzebalnych. W 1854 roku na cmentarzu w miejscu drewnianej kaplicy wybudowano nową murowaną p.w. Przemienienia Pańskiego według projektu suwalskiego architekta Karola Majerskiego.
Układ cmentarza
Cała nekropolia ma kształt litery "L". Najstarszy fragment położony jest na rzucie prostokąta. Po środku tej części znajduje się główna aleja nekropolii, rozciągająca się od bramy głównej przy ul. Zarzecze do końca do kaplicy, która kończy najstarszą część nekropolii. Aleja dzieli najstarszą część cmentarza na dwie części: północną (starszą) i południową (nowszą). W tej części układ nagrobków jest nieregularny i chaotyczny brak jest też rzędów i ścieżek. Tylko w niektórych miejscach odchodzą ścieżki w prawą i lewą stronę.
Od kaplicy wzdłuż ul. Bakałarzewskiej do ul. Grunwaldzkiej rozciąga się nowsza część cmentarza, nieco szersza poprzecinana ścieżkami. Znajdują się tu groby głównie z drugiej połowy XX wieku. Na początku XXI wieku cmentarz został rozbudowany w stronę południową wzdłuż ul. Grunwaldzkiej, gdzie znajduje się najnowsza część nekropolii. Obecnie teren cmentarza jest w pełni wykorzystany i zamknięty; dokonuje się tylko dochowań. Cały cmentarz otoczony jest kamiennym murem.
Nagrobki i pomniki
W najstarszej części cmentarza znajdują się zabytkowe pomniki, niemniej często obok pomników z XIX wieku znajdują się nagrobki z drugiej połowy XX wieku. Starsze groby są często zaniedbane i zniszczone. Duża część nagrobków pozbawionych jest mogił i płyt nagrobnych. Zachowały się tylko pomniki lub cokoły, niekiedy przewrócone lub zakopane. Niekiedy nagrobki są zarośnięte roślinnością, co powoduje problemy z odczytaniem inskrypcji, szczególnie na najstarszych nagrobkach.
W starej części cmentarza znajdują się pomniki o wartości artystycznej. Zachowało się wiele nagrobków z kamiennymi krzyżami stylizowanymi na pnie drzew. Duża część grobów posiada bogato zdobione krzyże żeliwne. Niewiele zachowało się w całości nagrobków żeliwnych. Najbardziej reprezentatywne pomniki cmentarza znajdują się obok kaplicy.
Nowsze części cmentarza charakteryzują się większym uporządkowaniem, aczkolwiek znajdują się tu również pomniki pochodzące z XIX i początku XX wieku. Często sąsiadują z nagrobkami z lat późniejszych. Po prawej stronie od ul. Bakałarzewskiej takich pomników jest więcej, niż po lewej. Przy głównej alei znajduje się również pomnik nieznanego żołnierza.
Nekropolia odzwierciedla zamożność społeczności na przekroju wieków. Możliwe jest odczytanie stanu majątkowego pochowanych oraz stosunek do nich ich bliskich. Ze względu na lokalizację oraz reprezentatywność poszczególnych pomników da się określić, jak znaczące były poszczególne rodziny w Suwałkach w danym okresie. To zjawisko można zaobserwować w najstarszej części cmentarza.
Mogiła zbiorowa siedmiu ofiar terroru niemieckiego
Mogiła zbiorowa siedmiu ofiar terroru niemieckiego mieści się w północno-wschodniej części cmentarza, nieopodal ogrodzenia od strony ul. Grunwaldzkiej. Zostało w niej pochowanych siedem ofiar zabitych przez hitlerowców w os. Raczki dnia 22 października 1944 roku. Jest to kamienny pomnik z krzyżem i tablicą memoratywną. Na ziemi umieszczono siedem płyt. Grób ma ogrodzenie żeliwne.
Mogiła zbiorowa pięciu ofiar terroru niemieckiego
Mogiła zbiorowa pięciu ofiar terroru niemieckiego mieści się w północno-wschodniej części cmentarza, nieopodal ogrodzenia od strony ul. Grunwaldzkiej i mogiły zbiorowej siedmiu ofiar terroru niemieckiego. Zostało w niej pochowanych pięć ofiar zabitych przez hitlerowców. Jest to kamienny pomnik z centralnie umieszczonym krzyżem i tablicą memoratywną. Na ziemi położono pięć płyt i postawiono żeliwne ogrodzenie.
Pomnik poległych w powstaniu sejneńskim
Przy głównej alei znajduje się mogiła zbiorowa żołnierzy Polskiej Organizacji Wojskowej poległych w powstaniu sejneńskim 25 sierpnia 1919 r. Ciała ofiar przywieziono z Sejn, a pogrzeb odbył się 28 sierpnia 1919 r. Wśród jedenastu pochowanych powstańców jednego nie rozpoznano. Na pomniku znajduje się data rozpoczęcia powstania sejneńskiego – 23 sierpnia 1919, tablica z listą poległych, odznaka POW oraz napis: Z Waszej Krwi i Dusz Męki Chrzest Przyjęła Wolność Rzeczpospolitej
Kwatera żołnierzy Polskiej Organizacji Wojskowej
Przy głównej alei znajduje się kwatera żołnierzy Polskiej Organizacji Wojskowej z lat 1919–1920. Siedemdziesiąt siedem pojedynczych mogił usytuowanych w dwóch rzędach, dwie mogiły wojskowych z II Wojny Światowej oraz pomnik poświęcony żołnierzom Obywatelskiej Armii Krajowej i Organizacji Wolność i Niezawisłość poległym w latach 1945–1954, a także pomnik poświęcony 120 żołnierzom Pułku Ułanów Grochowskich im. gen. Józefa Dwernickiego poległych w Suwałkach.
Osobistości spoczywające na cmentarzu
Teofila Noniewicza (1851–1928), suwalskiego lekarza i społecznika, współzałożyciela i działacza suwalskiego Lekarskiego Towarzystwa Naukowego, Towarzystwa Ochotniczej Straży Ogniowej oraz Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności.
Edwarda Szczepanika (1915–2005), ekonomisty i ostatniego premiera Rządu Polskiego na uchodźstwie.
Jana Schmidta (1873–1934), organizatora Tymczasowej Rady Obywatelskiej Okręgu Suwalskiego i prezydenta Suwałk.
